حوسێنی زێڕینگەران ( فڕووهەر) لە پشت میلەی زیندانی ڕەزائییە ( ورمێ)

حوسێنی زێڕینگەران(فڕووهەر)لە پشت میلەی زیندانی ڕەزائییە(ورمێ)

ڕەحمان گەرمیانی لە باکۆ

ڕەحمان گەرمیانی، لەو خوێندکارە کوردانەی کە بۆ پەروەردەی نیزامی لە سەردەمی  جمهووری دا ناردرا بۆ باکۆ، دوای ڕوخانی حکوومەتی کوردی نەهاتەوە ووڵات و لە شووڕەوی خوێندنی پزشکی تەواو کرد.

جەعفەر کەریمی و هاوڕێیانی لە زیندانی ورمێ

جوان دەردەکەوێ ئەم وێنەیەش لەگەڵ وێنەکەی پێشوو هەڵگیراوە. کەسی یەکەم کە سەری تەواو دیار نییە سەید محەمەد تەها زادە یە. بەو تاریخە را [ 14 . 07 . 1326] / 6. 10. 1948 را تاریخی هەڵگیرانی وێنەکەی پێشووش ڕوون دەبێتەوە.

تێبینی: وێنەی سەرەوە لە ئینترنێت وەرگیراوە

وێنەیەکی دیکەی زیندانییە کوردەکان دوای ڕووخانی جمهووری

زیندانی ورمێ لە ڕاستەوە : مستەفا سوڵتانیان ، سەید محەمەد سەییدی ، محەمەد سەعید زادە، عەزیز سەدیقی ، جەعفەر کەریمی و سەید محەمەد تەهازادە

بە سپاسەوە ئەم وێنەش لە کتێبی : ' کۆماری کوردستان لە ساڵی ١٩٤٦ زایینی ، لێکۆڵینەوەیەک سەبارەت بە خەباتی سەربەخۆیی کوردستان و گرینگی مێژوییەکەی ، نوسەر سوڵیمان سولتانیان ، ناساندن و چاودێری : هیتوشی سوزوکی    1392 تۆکیو ' وەرگیراوە 

وێنەیەکی دیکەی مەناف کەریمی لە زیندانی ورمێ

لەبن وێنەکە نووسراوە: دوای بیست مانگ زیندانی کێشان لە زیندانی مەهاباد و تەورێز و ساڵێکیش لە کرماشان لە بەرواری ٢٩/ ٥/ ١٣٢٧ - ی
هەتاوی ( 20 08 1948 ) ئەم وێنەیەمان بۆ بیرەوەری لەگەڵ برای خۆشەویستم ئاغای میرزا مەناف کەریمی هەڵگرت.

تێبینی : ئەو وێنەیە لە کتێبی  ' دەوڵەتی جمهوری کوردستان ، نامە و دۆکومێنت ' بەرگی سێیەم ، ستۆکهۆڵم - ١٩٧٧ ، کە نەمر مەحمود مەلاعززەت کۆی کردووەتەوە و ڕێکی خستووە ' بڵاو کراوەتەوە . دەستخەتی ژێر وێنەکە دەبێ ئی غەنی خوسرەوی بێ. بە داخەوە لە کتێبی نەمر مەحموود مەلا عێزەت دا لە جیات ناوی میرزا غەنی خوسرەوی نوسراوە عەلی خوسرەوی!
ڕاگۆێستنی وێنە و شەڕحەکەی بە مەرجی ئاماژە بە سەرچاوە ڕەوایە!

مەناف کەریمی، سەید محەمەد تەهازادە و برایم نادری لە زیندانی ورمێ

لە ڕاستەوە : برایم نادری ، مەناف کەریمی و سەید محەمەد تەها زادە لە زیندانی ڕەزائییە ( ورمێ)

مەناف کەرێمی لە وتوووێژێک لە گۆواری دووحەوتووانەی ڕوانگە  ژمارەی ١١، ڕەزبەری  ١٣٨١ هەتاوی/ ئۆکتۆبری ٢٠٠٢ –ی زایینی  سەبارەت بە گرتن و زیندانی کرانی هەیئەتی وەزیرانی جمهووری کوردستان دەلێ:

ڕوانگه‌: دوای ڕووخانی کۆمار هه‌یئه‌تی وه‌زیران چییان به‌ سه‌ر هات و له‌ لایه‌ن ڕژێمه‌وه‌ چۆن ڕه‌فتاریان له‌ گه‌ڵ کرا، بۆ وێنه‌ له‌ گه‌ڵ جه‌نابتان ؟
که‌ریمی: دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌ڕته‌ش بۆ مه‌هاباد ئێمه‌ هه‌موو گیراین.42 که‌س له‌ زیندانی شەهرەبانی ئێستا دا بوون و 10 که‌س که‌ ئه‌منیش له‌ گه‌ڵ وان بووم له‌ زیندانی سه‌ربازخانه‌ دا بووین. تاوانی ئێمه‌ قورستر بوو و به‌ ئیعدامی ده‌ژمێردراین.دوای یه‌ک مانگ و نیو دادگایی کران 6 ساڵ زیندانیان بۆ بڕیمەوە .به‌ڵام دادستان ناڕه‌زایه‌تی له‌ سه‌ر ئه‌و ڕایه‌ ده‌ربڕی و بۆ دادگایی کردنی دووباره‌ ناردیانینه‌ ته‌ورێز. له‌وێ هه‌موومان له‌ زیندانی ئه‌و شاره‌ دا بووین. پاش دادگایی کردنه‌وه‌، حوکمی من بوو به‌ 6 ساڵ زیندانی هاوڕێ له‌ گه‌ڵ بێگاری ( اعمال شاقه‌) له‌ شاری دێزفوول. دوای ئەوەی که‌ داوای ئیستینافم کرد، بردیانمه‌ زیندانی ورمێ. پاش ماوه‌یه‌ک لێبوردنی گشتی ڕاگه‌یه‌ندرا و هه‌موومان ئازاد بووین. ئه‌من سه‌رجه‌م 19 مانگ له‌ زیندان دا بووم.پیاو حه‌ق بڵێ نه‌ ده‌ستیان به‌ستین و نه‌ ئه‌شکه‌نجه‌یان کردین.دیداریشمان له‌ گه‌ڵ
بنه‌ماڵه‌کانمان هه‌بوو.

مەناف کەریمی لە بیرەوەرییەکانی دا کە لە پەراوێزی بیرەوەرییەکانی سەعیدی هومایون دا " پیشوای بیداری" خاطرات سعید همایون، کە موسسە چاپ و نشر آراس، هولر، ٢٠٠٤  بە زمانی فارسی بڵاوی کردووەتەوە، لە مەڕ برایم نادری دەنووسێ: چوار مانگ له‌ حکوومه‌تی کوردستان تێپه‌ڕیبوو و له‌و ماوه‌یه‌دا که‌موکورتی و کێشه‌ی کاروباری په‌روه‌رده‌ تا ڕاده‌یه‌ک به‌لادا خرا،

به‌ڵام ئیداره‌ کردنی مه‌دره‌سه‌کان له‌ گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو حه‌وله‌ش که‌ درابوو پێداویستی به‌ جیدییه‌تێکی زیاتر بوو، بۆ پێشگرتن له‌وه‌ی کاره‌کان نه‌که‌ونه‌وه‌ سه‌ریه‌ک و کاری فه‌رهه‌نگی چه‌تی تێنه‌که‌وێ ئاغای برایمی نادری م کرده‌ جێگری [وه‌زاره‌ت] ی فه‌رهه‌نگی کوردستان ناوبراو یه‌کێک له‌ لاوانی خوێنده‌واری کرماشانی و لیسانسی ئه‌ده‌بییات بوو، به‌ڕێزی لاوێکی زۆر هه‌ڵسووڕاو و له‌ جێبه‌جێکردنی کاره‌کان دا جیدی بوو ، شه‌و و ڕۆژ بۆ ده‌مێکیش چییه‌ له‌ پێڕاگه‌یشتن به‌ پێداویستییه‌کانی مەدرەسەکان ته‌نه‌خی نه‌ ده‌کرد و ئه‌رکه‌کانی خۆی به‌ باشترین شیوه‌ پێک ده‌هێنا و من به‌ فکری ئاسووده‌وه‌ به‌ کاره‌کان دیکه‌ی حیزبییه‌وه‌ خه‌ریک بووم.

 تێبینی : ئەو وێنەیە لە تۆڕی ئینترنێت وەرگیراوە ، دیسان بڵاو کردنەوەی ئەم وێنەیە و بە تایبەتی شەڕحەکانی ژێری بە ئاماژە کردن بۆ سەرچاوە ڕەوایە!

هێندێک لە کاربەدەستانی جمهووری کوردستان لە زیندانی شارەبانی ورمێ

این عکس دستە جمعی خود را کە در زندان شهربانی رضائیە – روزگار روزهای گرفتاری برداشتە  بە یادگار بە حضور یگانە دوست محترم خودمان حضرت آقای میرز مضطفی سڵطانیان (....  .. ....) تقدیم کە در سخت ترین مواقع زندگی ، بندگان را در زمرەء فراموش شدگان محسوب  نفرمایند

ازطرف عموم جعفر کەریمئ

امضاء

٢٦ / ١١ / ٢٦   (  ١٦ – ٢ – ١٩٤٨ )

===
وەرگێڕانی کوردی

ئەم وێنە بەکۆمەڵەی خۆمان کە لە زیندانی شارەبانی [ پۆلیس ] لە ڕۆکانی گرفتاری دا بۆ یادگار گرتوومانە  پێشکێش دەکەین بە حزووری تاقە دۆستی بەڕێزی خۆمان حەزرەتی ئاغای میرزا مستەفا سوڵتانیان(چەند ووشە ناخووێندرێتەوە )  کە لە دژوارترین کات و ساتی ژیان دا ئێمەمان لە گوێن لە بیرکراوان وەحیساب نەهێنن .

لەلایەن هەموانەوە  جەعفەر کەریمی

٢٦ – ی ڕێبەندانی ١٣٢٦    ( ١٦-ی فێڤرییەی   ١٩٤٨)

هێندێک لە کاربەدەستانی جمهووری کوردستان لە زیندانی شارەبانی ورمێ

شوێن : حەوشەی زیندانی شارەبانی ڕەزائییە ( ورمێ)
بەروار:  ڕێبەندانی ١٣٢٦  / فێڤرییەی ١٩٤٨

لە ڕاستەوە: ١- سەید مستەفای سەییدی، ٢-  ؟ . ٣- جەعفەر کەریمی ، ٤ – حوسێن فتاحی قازی ، ٥- محەمەد سەعید زادە ، ٦ – کەریم ئەحمەدەین ، ٧ محەمەد داوودی  ٨ – سەید محەمەد ئیسحاقی ،٩ – سەید محەمەد تەها زادە (ئەیووبیان ) ،  ١٠ -  ؟  دانیشتوو : سەید کامیل ئیمامی

وەک  لە شەرحی وێنەکە را دەردەکەوێ ئەوە پێشکێش بە میرزا مستەفا سوڵتانیان کراوە کە دەبێ ڕاگوێزرابێ بۆ زیندانێکی دیکە. چونکە لە هەمان ئەم سەرچاوەی خوارەوە دا وێنەیەکی دی چاپ کراوە کە میرزا مستەفا شی تیدایە. میرزا مستەفا کادری دیپڵۆماسی جمهووری بوو و لە وتووێژەکانی نێوان پێشەوا قازیی محەمەد و قەواموسەلتەنە لە تاران لە پووشپەڕی ١٣٢٥- هەتاوی / ژووەن – ژووییەی ١٩٤٦ دا بەشدار بوو.

بە سپاسەوە ئەم وێنە و شەرحەکەی لە کتێبی : ' کۆماری کوردستان لە ساڵی ١٩٤٦ زایینی ، لێکۆڵینەوەیەک سەبارەت بە خەباتی سەربەخۆیی کوردستان و گرینگی مێژوییەکەی ، نوسەر ڵ سولیەمان سولتانیان،ناساندن و چاودێری : هیتوشی سوزوکی ١٣٩٢ تۆکیو ' وەرگیراوە
تێبینی: دیسان بڵاو کردنەوەی ئەو وێنە و شەرحەکانی بە ناوهێنانی سەرچاوە ڕەوایە!

بەشێک لە کاربەدەستانی جمهووری کوردستان لە زیندانی ورمێ

بە پێی شەرحێک کە نەمر حوسێن زێڕینگەران (فڕووهەر) لە پشت وێنەیەکی سی کەسی نووسیوە [ بڕوانە پۆستی پێشوو]
دەردەکەوێ ئەم وێنەیەی سەرەوەش هەر ئەم ڕۆژە واتە لە  ١٧ / ٢ - ١٣٢٧  واتە  لە ٧ / ٥ - ١٩٤٨  لە زیندانی ورمێ هەڵگیراوە. هەر بە پێی نووسینی فڕووهەر ئەوان دادگەی یەکەم و دووەمیان تێپەڕاندووە و چاوەڕوانی دادگەی سێیەم بوون.
ئەو کاربەدەستانەی جمهووری کە گیرابوون هەموویان تا ساڵی ١٣٣٠ [ 1951 ]  وەبەر لێخۆشبوون کەوتن و لە زیندان هاتنە دەرێ بێجگەلە حوسێن فڕووهەر ( زێڕینگەران) نەبێ کە یەک دو ساڵێک ئازاد کرا و دیسان گرتیانەوە.
شوێن حەوشەی زیندانی ڕەزائییە ( ورمێ)
بەروار : ١٧ / ٢ - ١٣٢٧  /  ٧ - ٥ - ١٩٤٨
ڕێزی پێشەوە لە ڕاستەوە سەید محەمەد ئیسحاقی، دانێشتوو ئەحمەد ئیلاهی، مینە شەڕەفی ، برایم نادری ،  سەید محەمەد تەهازادە ، ڕاوەستاو: کەریم ئەحمەدەین . ڕێزی پشتەوە لە ڕاستەوە: سەید پیرە نیزامی، عەزیزخان کرمانج ، حوسێن فڕووهەر ( زێڕینگەران)، مەناف کەریمی. نوسخەی ئەم وێنەیە یەکەم جار لە کتێبی ویلیام ئیگلتن ی کوڕ دا بڵاو بووەتەوە ، بەڵام لە بەرواری هەڵگرتنی وێنەکە دا نووسیویە بەهاری ١٩٤٧ کە دیارە ئەوە دروست نییە و وەک فڕووهەر بە ڕوونی دیاری کردووە  ٧-ی مانگی مەی ساڵی ١٩٤٨ ە!


تێبینی: گواستنەوەی ئەم وێنە و شەرحە بە مەرجی ئاماژە بە سەرچاوە ڕەوایە

حوسێن فرووهەر و دۆستانی لە زیندان، دوای ڕووخانی جمهووری

در دادگاە بدوی  زمان جنگ مهاباد روز ١٦ /١١ / ٢٥  این ٣ نفر باعدام محکوم نمودند . روز ٣ / ٢٦ در دادگاە تجدید نظر زمان جنگ  --  بحبس دائیم با کار تبدیل و تقلیل گردید . در تاریخ  روز ١٧ / ٢ / ٢٧ در زندان رضائیە بدون تعیین تکلیف و محکومیت بانتظار  تشکیل دادگاە ثالث محض یادبود در حیات [ط] جلو درب زندان بیاد بود مدت گذشتە این عکس برداشتە شد.
از راست بچپ آقای عزیز خان کرمانج

و – حسین فروهر

وچپ نهایت ‌آقای احمد الهی

وەرگێڕانی کوردی

لە دادگەی سەرەتایی زەمانی شەڕ لە مەهاباد لە ڕۆژی ١٦ / ١١ / ١٣٢٥ [هەتاوی] /  ٥ / ٢ /  ١٩٤٧  ئەم سێ کەسەیان بە ئێعدام مەحکووم کرد. لە ڕۆژی ٣ / ٢٦  [!]  ئەو حوکمە لە دادگەی پێڕاگەیشتنەوەی زەمانی شەڕ – داشکا و کرا بە زیندانیی هەتایی لەگەڵ کار. لە بەرواری ڕۆژی ١٧ / ٢ /  ١٣٢٧ [  ٧ /  ٥ / ١٩٤٨ ]   لە زیندانی ڕەزائییە (ورمێ) بێ ڕوون بوونەوەی وەزع و حوکم درانەکە  لە چاوەڕوانی بۆ پێک هاتنی دادگەی  سێیەم دا  بۆ بیرەوەی لە حەوشەی پێش دەرگای زیندان بۆ بیرەوەری کاتی ڕابردوو ئەم وێنەیە هەڵگیرا.
لە ڕاستەوە بۆ چەپ ئاغای عەزیز خان کرمانج
و / حوسێن فرووهەر
و دواجار لای چەپ ئاغای ئەحمەد ئیلاهی

فرووهەر و  دۆستانی لە زیندان دوای ڕووخانی جمهووری

ئەو شەرحەی حوسێن فڕووهەر ( زێڕینگەران) لە پشت وێنەکەی نووسیوە تیشک دەخانە سەر مێژووی گیران و محاکەمەی کاربەدەستانی جمهووری کوردستان. وا دەردەکەوێ دوای دادگەی یەکەم  لە مەهابادەوە ڕاگوێزرابن بۆ ورمێ. وێنەکی دیکەی بەکۆمەڵی زیندانییە کوردەکان هەیە کە ئەو سێ کەسەشی تێدایە و بەجلوبەرگی ئەو سێ کەسە  ڕا دەردەکەوێ لە هەمان تاریخ دا هەڵگیراوە واتە لە ١٧ / ٢ – ١٣٢٧  [ ٧ – ٥– ١٩٤٨ ]

زۆربەی سەرچاوەکان  سەبارەت بە مێژووی جمهووری کوردستان لە پێوەندی لەگەڵ گیرانی ئیدارەی پۆلیسی مەهاباد لە ٢٦ –ی ڕێبەندانی ١٣٢٣ – ی هەتاوی  [ ١٥ – ی فێڤرییەی – ١٩٤٥] ناوی عەزیز خانی کرمانج و حوسێن زێڕینگەران [ فڕووهەر]  بەیەکەوە دەهێنن. وا دیارە ئەوان لە زیندانیش دا درێژەیان داوە بە دۆستایەتی یەکتر.

 تێبینی : مافی ڕاگواستنی ئەم وێنە و شەرحەکەی بە شەرتی ناوهێنانی سەرچاوە ڕەوایە   

وێنەی حوسێن فڕووهەر لە زیندان کاتی سەردانی دایکی

وێنەی حوسێن زێڕینگەران ( فرووهەر) لە زیندان کاتی سەردانی دایکی 

 لەوانەیە مەبەست لەو کچەچکۆڵەیەی کە لە وێنەکە دەیبینین خانمی ڕەعنا ئەحمەدەین کچی گەورەی کەریم ئەحمەدەین بێ کە ئەویش ئەوکاتی هەر لەو زیندانە دا بووە!

روز چهارشنبە مورخە اول اردیبهشت ماە ١٣٢٧ موفق بملاقات مادرم در زندان شهربانی رضائیە شدم.

بمحض یادبود این عکس را در جلو درب زندان کە در راست بانو رعنا و دختر آقای احمدین ایستادە برداشتە شدە

حسین فروهر

امضاء
٢ / ١/  ٢٧

٢ [١] / ١ [٢] / ٢٧

وەرگێڕانی کوردی

ڕۆژی چوارشەمە ڤەرواری یەکەمی بانەمەڕی ١٣٢٧ –ی هەتاوی [ ٢١ -  ٤ – ١٩٤٨ ] توانیم لە زیندانی پۆلیسی ڕەزائییە ( ورمی ) دایکم ببین. بۆ بیرەوەری ئەم وێنەیە لە پێش دەرگای زیندان هەڵگیراوە کە لە لای ڕاست یای ڕەعنا و کچی ئاغای ئەحمەدەین ڕاوەستاون.

حوسێن فرووهەر

ئیمزا

١-٢- ١٣٢٧   [ ٢١ – ٤ – ١٩٤٨]   

تێبینی: مافی وێنەکە و شەرحەکەی بۆ ' وێنەی کۆماری کوردستان ' پارێزراوە. خواستنەوەی بە مەرجی ئاماژە بە سەرچاوە ڕەوایە!

نامەی سەرلەشکری ئامانوڵا جەهانبانی بۆ پێشەوا ٦ مانگ بەر لە ڕاگەیاندنی جمهووری

نامەی سەرلەشکر [ دواتر سپەهبود] ئەمانوڵا جەهانبانی یەک لە ئەفسەرانی سەردەمی ڕەزای شای پەهلەوی بوو . ئەو سەڕای فەرماندەیی شەڕی عەشیرەتان بۆ ماوەیەک لە بەر چاو کەوت و تەنانەت ڕەزا شا لە زیندانیشی کرد. لە دوای لە سەر تەخت لاچوونی ڕەزا شا، سەرلەشکر جەهانبانی جارێکی دیکە هاتەوە ناو ئەڕتەش و لە دوو کابینەی سەردەمی  سوهەیلی و فرووغی دا پۆستی وەزاڕەتی وەرگرت. ئەو نامەیەی نزیکەی ٦ مانگ بەر لە ڕاگەیاندنی جمهووری کوردستان بۆ پێشەوا نووسیوە. دواتر جێهانبانی بۆ ٥ خول بوو بە سەناتۆر و دواجار لە ساڵی ١٣٥٣ [ ١٩٧٤] لە تەمەنی ٨٣ ساڵی دا چاوی لە دنیا وێک نا!
خەلیلی فەتاحی قازی لە کتێبی 'کورتە مێژووی بنەماڵەی قازی لە ویلایەتی موکری' سەبارەت بە هاتنی جەهانبانی بۆ مەهاباد کە ڕەنگە لە دوای ئەو نامەیەی سەرەوە، یان سەفەرێکی پێشتووتر بووبێ دەنوسێ: ' سپەهبود جەهانبانی لەگەڵ ژمارەیەکی بیست کەسی (ژاندارم) بە ماشێن لە ورمێ وە هاتە مهاباد و میوانی خودالێخۆشبوو قازی محەمەد بوو. بۆ بەیانی ئەو ڕۆژەی سپەهبود جەهانبانی هات بۆ مهاباد ، ئەو ژاندارمانەی لە گەڵی بوون بۆ کڕینی ئەو شتانەی پێویستییان پێی بوو، دەبوو بچنە بازاڕی، بەڵام نەیاندەوێر بچن. ....( ل ١٢٠)... بە لەبەرچاو گرتنی ئەو پێشینەیە بوو ژمارەیەکی بیست کەسی لە ئەمنییەکان نەیاندەتوانی بە ڕۆژی ڕووناک لە ماڵی خودالێخۆشبوو قازی محەمەدەوە تا بازاڕی مهاباف  کە مەودایەکی ئەوەندە زۆریان نییە، بچن بۆیە دوونەفەر لە چەکدارانی خۆجێیی ژاندارمەکانیان بە دوو ڕیز دابەش کرد و لەگەڵ خۆیان بردیانن بۆ بازاڕ، و دوای کڕینی پێداویستییەکانیان ، زەق و زیندوو گەڕاندیاننەوە ماڵی قازی محەمەد ... ( ل ١٢٢)

=====
دوشنبە ١٥ / مرداد ماە / ٢٤

جناب آقای قاضی محمد

بسمت بازرس ناحیە شمال و شمال غرب اینجانب مجددا کردستان آمدم. و خیلی میل داشتم از سردشت بە مهاباد آمدە وضعیت آن حدود را نیز مشاهدە نمودە وجنابعالی را ملاقات کنم متاسفانە بواسطەء کمی وقت و بدی راە میسر نگردید امیدوارم چندی دیگر از راە تبریز رضائیە موفق باین امر بشوم بدیهی است تا موقعیکە پادەگان بآن حدود نیامدە نظم و ترتیب صحیح برقرار نگردیدە شما تاحدی مسئولیت آرامش و حفظ منافع دولت را عهدە دار هستید و با روح خدمت گذاری و میهن دوستی کە در شما سراق [غ!] دارم یقین دارم کە بخوبی از عهدەء انجام  وظیفە مقدس و مشکل برخواهد آمد
سرلشکر جهانبانی

 امضاء

وەرگێڕانی کوردی

دووشەمە ١٥ –ی گەلاوێژی ١٣٢٤ هەتاوی  [ ٦ – ی ئووتی ١٩٤٥ ]

جەنابی ئاغای قازیی محەمەد

بە سیفەتی پشکنێری نیزامی ناوچەی باکوور و باکووری ڕۆژئاوا دیسان هاتم بۆ کوردستان. و زۆرم پێ خۆش بوو لە سەردەشتەوە بێمە مەهاباد و چلۆنایەتی ئەو سنوورەش ببینم و چاوم بە جەنابی بەرزتان بکەوێ بە داخەوە لە بەر کەمی کات و بەدیی ڕێگا هەڵنەسووڕا هیوادارم ماوەیەکی دیکە لە ڕێگای تەورێز- ڕەزائییەوە بتوانم بێم. ئاشکرایە تا ئەو کاتەی سەربازخانە نەهاتووەتەوە ئەو سنوورە، نەزم وڕێکی دروست بەرقەرار نەکراوە ئێوە تا ڕادەیەک بەرپرسیارەتی ئارامی و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی دوڵەتتان بە ئەستۆوەیە و بەو ڕوحی خزمەت کردن و نیشتمان دۆستییەی کە لە ئێوەی دا بەدی دەکەم دڵنیام بە باشی ئەو ئەرکە پیروۆز و دژوارە ڕادەپەڕێنن .

سەرلەشکر جێهانبانی

ئیمزا

تێبینی: کۆپی نامەی جێهانبانی و وێنەکەی لە تۆڕی ئینترنێت و زانیاری لە مەر وی لە ماڵپەڕی ویکی پێدیا وەرگیراوە 

وێنەیەکی دیکەی شەهید ژەنەڕاڵ مایور محەمەد حوسێن سەیف قازی لە شاری کیسڵۆڤۆدسک

محەمەد حوسین خان سەیف قازی لە مانگی سێپتامبری ١٩٤٦ بۆ موداوای پزشکی چووە سۆڤییەت لە پێشدا بۆ باکو و لەوێوە چووە شاری کیسلۆڤۆدسک کە بە هەبوونی ئاوی شۆری کانزا لە جیهان دا بەناوبانگە. ئەو شارە لە باکووری قەفقاسی ڕووسییە و لە نێوان دەریای ڕەش و دەریای خەزەر هەڵکەوتووە. لە بیرەوەرییەکانی ڕەحمەتی دوکتور ڕەحمان حەلەوی دا باسی ئەو سەفەرەی سەیف قازی بۆ کیسلۆڤۆدسک کراوە. لە سەر وێنەکە بە خەت و زمانی ڕووسی نووسراوە : کیسلۆڤۆدسک ، کانی شووشە ١٩٤٦ - ٩ - ٨ 


تێبینی : ئەم وێنەیە بە سپاسەوە لە ئاڕشیوی کاک محەمەد ڕەزا سەیف قازی وەرگیراوە. وێنەی ئێستای کانی شووشە یانی هەر ئەو شوێنەی کە سەیف قازی و هاوڕییەکەی لەوێ وێنەیان گرتووە لە گووگل وەرگیراوە. دیسان بڵاو کرنەوەی ئەو وێنە و شەرحەکەی بە شەرتی ئاماژە بە سەرچاوە ڕەوایە!

جەنابی قازیش ڕۆییشت, کاتێک کە باران باریوە ، هیچ چارەیەک نییە جگە لە خواردنەوەی ئاوی باران نەبێ

ڕۆژنامەی ' ایران ما '

 ژمارەی ٥٧٧ ، ساڵی چوارەم  دووشەمە ٢ – ی پووشپەڕی ١٣٢٥ [ هەتاوی ] / ٢٣ –ی ژووەنی ١٩٤٦

خاوەن ئیمتیاز : جەهانگیر تەفەزولی

جەنابی قازیش  ڕۆییشت

کاتێک کە باران باریوە ، هیچ چارەیەک نییە جگە لە خواردنەوەی ئاوی باران نەبێ

کاتێک کە جەنابی قازیی محەمەد  بۆ وتووێژ لەگەڵ سەرۆکوەزیر و دەوڵەتی ناوەندی هاتبووە تاران، دوای چەند ڕۆژ مانەوە لە تاران و چەند دیدار لە سەرۆکوەزیر و کاربەدستانی دی گەڕایەوە کوردستان
کاتێک کە جەنابی قازی هاتە تاران ئێمە بەو بۆنەیەوە چەند بابەتێکمان  لە " ایران ما  " دا بڵاو کردەوە و حەولمان دا تا ئەو جێگایەی کە لێی ئاگادار بووین چاوەڕوانییەکانیان لە دەوڵەت لێرە دا بڵاو بکەینەوە.

تا ڕادەیەک بارو دۆخی کوردستانمان لەگەڵ ئازەربایجان بەراورد کرد و وبیرمان هێنایەوە کە  نێهزەتی دێمۆکڕاتی کوردستان لە ژێڕ ڕێبەرایەتی قازیی محەمەد دا بەو پەڕی لێوەشاوەییەوە هەڵدەسووڕێ و بە قەدەر نێهزەتی دێمۆکڕاتیکی ئازەربایجان بۆ پەرەپێدان و بەڕێوەبردنی دێمۆکڕاسی واقعی گرینگی هەیە .
ئەو کاتەی کە جەنابی قازی تازە هاتبووە تارانێ و هێشتا دەستی نەکردبوو بە وتووێژ لە گەڵ کاربەدەستانی دەوڵەتی خۆشبەختانە چاو پێکەوتنی بەڕێزیان وەک چاوپێکەوتنی نوێنەرانی ئازەربایجان کە هەر کەسانی تایبەتی بۆیان هەبوو بیان بینن ، قەدەغە نەکرا  بۆیە چەند کەس لە نووسەرانی ' ایران ما' دیداریان کرد لە جەنابی قازیی محەمەد.
لەو دیدارە خۆمانەیە دا کە ژمارەیەک  لە دۆستانی قازی و ڕۆژنامە نووسانی دیکەش ئامادە بوون یەک لە ئامادەبووان سەبارەت بە داوخوازەکانی کوردەکان هێندێک پرسیاری لە جەنابی قازیی کرد کە ئێمە ئەمڕۆ بەجێی نازانین بەشێک لەوان بڵاو بکەینەوە.

لە ووڵامی ئەو پرسیارە دا کە کوردەکان چیان دەوێ، قازیی لەو پەڕی ڕووخۆشی دا ووڵامی دایەوە  کە ئێمە تەنێ دێمۆکڕاسی و بەڕێوەچوونی ڕاستەقینەی ئەومان دەوێ، ئێمە تەنێ عەداڵەتی کۆمەڵایەتی و ئازادیمان دەوێ لە پێناو پێشکەوتن و پێشوەچوونی ئاشتیانە بۆ تەواوی میلەتی ئێران. ئەمڕۆ بمانەوێ و نەمانەوێ بار و دۆخی دنیا گۆڕاوە  و خەڵکی دنیا لەگەڵ شێوە و بیروڕای تازە ناسیاوییان پەیدا کردووە و داوخوازی تازەیان هەیە  کە دەبێ بە قسەیان بکرێ.
لێرە دا قازی تەمسیلێکی ناسک و شیرینی بۆ ئامادە بووان گێڕاوە،
قازی ئاوای گوت:  " سەردەمایەک لە ووڵاتێک پادشایەک لەگەڵ وەزیرەکەی حوکمیان دەکرد.جارێک وەزیری پادشا لە بەر زانستی ڕەهای خۆی زانی کە بە زوویی بارانێک دەبارێ کە هەر کەس لە ئاوی ئەو بارانە بخواتەوە فکری دەگۆڕێ و شێت دەبێ.
لە بەر ئەوە پادشا فەرمانی دا بە وەزیرەکەی کە چاوی بە سەر خەڵکەوە بێ بۆ ئەوەی هیچکام لە ڕعییەتە گوێڕایەڵەکانی لە ئاوی ئەو بارانە نەخۆنەوە. بەڵام باران باری و ئامادەکارییەکانی وەزیر کەلکی نەبوو و بەکار نەهات و خەڵک بەرە بەرە دەستیان کرد بە خواردنەوەی ئاوی بارانەکە و فکریان گۆڕا و لە ڕوانگەی پادشا و وەزیرەکەیەوە شێت بوون و دەستیان کرد بە نافەرمانی و سەرپێچی. ئەو جار کاتێک کە زۆربەی خەڵک لە بەر خواردنەوەی ئاوی باران شێت ببوون، هەموویان  پادشا و وەزیریان کە لەگەڵ ئەوان نە دەسازن و هاوڕایان نەبوون بە شێت دەزانی و پێکێشیان دەکرد پادشا و وەزیرێکی عاقڵ بۆ خۆیان هەڵبژێرن کە بکرێ لەگەڵیان بسازێن .

پادشا لە دووی وەزیری نارد ڕاوێژ و تەگبیری پێ کرد و پرسی  چ بکەین. وەزیر گوتی ئەی پادشا ئێستا خەڵک شێت بوون . نەکرا پێشی بارانەکە و خواردنەوەی لەلایەن خەڵکەوە بگرین، بەڵام ئەمن  بۆ ئیحتیات جامە ئاوێکم  پاشەکەوت کردووە و ئەگەر دەتەوێ درێژە بدەین بە حوکم کردن بە سەر ئەو خەڵکە دا دەبێ لەو ئاوە بخۆینەوە و لەگەڵیان هاوڕا بین و وەک پادشا و وەزیریان بمێنینەوە ..."
قازی ئەو تەمسیلەی خۆی لە بیدەنگییەکی قووڵ و پڕ هەیەجان دا کە ڕوحی ئامادە بووانی داگرتبوو تەواو کرد و بۆ خۆی نەیەویست ئاکامی بەسەرهاتەکەش بڵێ .
بەڵام هەر کەس کە ئەو چیرۆکە ببیسێ  دەزانێ تێ دەگا کە ئەمڕۆ لە ڕاستیدا بارانێک کە بیروڕایان دەگۆڕێ  لە ووڵاتی ئێمەش دا باریوە و هەیئەتی فەرمانڕەوای ئێمەش بۆ ئەوەی دیسان بتوانێ لەگەڵ خەڵک بسازێ و حکوومەتیان بە سەر دا بکا  ناچار دەبێ لەو بارانی دێمۆکراسییە بخواتەوە و دڵپاکانە لەگەڵ خەڵک هاوڕا بێ.
قازی بەو تەمسیلە دەیەویست پێداویستییەکانی زەمان و مەکان و پێویستیی بەڕێوەبردنی دێمۆکڕاسی واقعی کە داوای وی و هەموو ئازادیخوازنی ئێرانە جەخت بکاتەوە.

لە ووڵامی پرسیارێکی دی سەبارەت محەمەد ڕەشید ( حەمە ڕەشید ) و مەلا مستەفای بارزانی کە لێی کرا قازی گوتی : " محەمەد ڕەشید  کەسێکی کوردە ، بنەماڵەکەی و باب و باپیران و خۆی بە سەدەیان و بە ساڵان لە بانە نیشتەجێ بوون و خزمەتیان بەو مەملەکەتە کردووە و لە زەمانی حکوومەتی ڕەزا شا دا لە بەر گوشارە تاقەت پرووکێنەکانی وی پەنایان برد بۆ کوردەکانی عێراق و لە دوای خەرمانانی ١٣٢٠ گەڕاوە ئێران . بەڵام مەلا مستەفاش لە ئازادیخوازانی بەنێوبانگی کوردە لە عێڕاق کە بە ساڵانی درێژ بە دژی کۆلۆنیالیزم و بۆ یارمەتی بە میلەتی عێراق  خەباتی کردووە و ئەمڕۆ لە بەڕ گوشاری ئەو کۆلۆنیالیستانەی کە بە سەر عێڕاق دا زاڵن پەنایان هێناوە بۆ خاکی ئێران  و ئێستا ئەرکی دەوڵەتی ئێرانە وەک ئازادیخوازێکی بەناوبانگ پشتیوانی لێ بکا و بیحاوێنێتەوە:

ئێران نەک تەنیا دەبێ لانکی ئازادی بێ بەڵکوو دەبێ یەک لە پەناگەکانی تێکۆشەران و ئازادیخوازنی هەموو دنیا بێ.
یەک لە ئامادەبووان گوتی کە چاپەمەنی ڕاست ئاژۆ و سەر بە دەوڵەت  ئەو ئۆپێڕاسیۆنە نیزامیانەی کە لە کوردستان دەکرێن وا نیشان دەدەن بە دژی مەلا مستەفا و محەمەد ڕەشید بن کە لە ڕوانگەی ئەواندا بێگانەن و ئەو هێرشانە بە دژی کوردە دێمۆکڕاتەکان نین.
قازی گوتی ئێمە پێمان وا نییە یانی لە ڕوانگەی ئێمەوە کوردەکان لە هەر کوێی دنیا دەبن با ببن ئێرانی بوون و دەبن و ئەگەر کەسانی ئاوا هەن کە کوردەکان بە نا ئێرانی و بێگانە دەزانن و پێیان وایە کە دەکرێ کورد نائێرانی بێ لە ڕاستی دا خیانەت بە ئێران و کۆمەڵی ئێران دەکەن.
ئەگەر دەوڵەتەکانی ڕابردوو بە درێژایی مێژوو لە بەڕ بێ لیاقەتی خۆیان ژمارەیەک لە باشترین تاکوتەرای میلەتی ئێرانیان خستووەتە پشت سنوورە دەسکردەکانی خۆیان، ئەوە میلییەتی ئەوان نائەستێنێتەوە و لە ڕاستیدا ئەوان میلییەتیان ناگۆڕن و نابێ ئەوان بە غەیری ئێرانی بزاندرێن ."

ئەوانە هێندێک نموونەن لە بیروڕای قازیی محەمەد ڕێبەری دێمۆکڕاتەکانی کوردستان. هەرچۆنێک بێ قازیی محەمەد بە ئیدەئاڵی زۆر ڕوون و ئاشکرا لە پێناو دێمۆکڕاسی ئێران و خۆشبەختی هەموو میلەتی ئێران هاتبووە تاران.

ئێستا کە بەڕێزیان گەڕاونەتەوە کوردستان ئاگاداری ڕەسمی سەبارەت بە وتووێژەکانی تاران و ئەو ئاکامانەی بوویەتی لە بەر دەست دا نین.
ئەوەی ئاشکرایە ئەوەیە ئەمڕۆ بە ڕواڵەت  وەزع لە ناوەندی ئێران بە تەواوی گۆڕاوە و سەرۆکوەزیری ئێران ئاغای قەواموسەلتەنە حەول دەدا  پێوەرە دێمۆکڕاتیکەکان لە سەرتاسەری ئێران پەرە پێ بدا و جێ بە جێیان کا و هەر بۆیە بە بۆچوونی ئێمە ڕێکەوتنی نێوان بەڕێزیان و ئاغای قازیی محەمەد بە هاسانی  دەکرێ.
ئێمە پێمانوایە گەڕانەوە و چوونەوەی ئاغای قازیی محەمەد  بە دوای وتووێژی دۆستانەی کە هەر دووک لا لە سەریان پێک هاتوون بووە و دەبێ چاوەڕوان بین ئاکامی ئەو پێک هاتنە خۆی دەر بخا.

ئەو جۆرەی کە دەگوترێ ئێستا ڕێکەوتنێکی ئاوا  کراوە کە دەوڵەت ئەو هێزە نیزامیانەی ناردراون بۆ کوردستان بکشێنێتەوە، حکوومەتی نیزامی هەڵوەشێنێ و بارو دۆخ بگەڕێنێتەوە سەر وەزعێک لە پێش مانگی خەرمانانی  ١٣٢٠ دا هەبوو و دێمۆکڕاتەکانیش بڵاوە بکەن بە هێزە چەکدارەکانی خۆیان.
ئەوەی کە دەبێ لەبەر چاو بگیرێ ئەوەیە کە لە ڕاستیدا بۆ جێ بە جێ کردنی هەموو گیروگرفتەکانی ئێران دەبێ بەو پەڕی نییەت باشی بە جیدی و بە ووردی دێمۆکڕاسی بەڕێوە ببردرێ.
لە ڕاستیدا دەبێ هەیئەتی فەرمانڕەوای ئێمەش جامی ئاوی باران فڕ کا و لەگەڵ ئازادیخوازانی ووشیاری ئێران دڵپاکانە هاوڕا و هاو ئاهەنگ بێ تەنیا بەو شێوەیەیە کە هەموو کێشەیەک بە هاسانی چارە دەکا.

وەرگێڕان لە فارسییەوە: حەسەن قازی

بۆزۆرگ عەلەوی پەسنی پێشەوا قازیی محەمەد و میرجەعفەر پیشەوەری دەدا

بۆزۆرگ عەلەوی پەسنی پێشەوا قازیی محەمەد و میرجەعفەر پیشەوەری دەدا

' .....
 مۆئمینی : ئێوە چەند ڕۆژ لە ئازەربایجان بوون ، دوایە چوونە کوردستان ؟

عەلەوی : بەڵێ من هەر ئەو دەمی چوومە کوردستان .

مۆئمینی: بە تەنێ ؟

عەلەوی: نا ، نا، هەموو ڕۆژنامەنووسەکان لەگەڵ بوون ؟ ئەمن نازانم ، بەڵام هەموویان لەگەڵ بوون.  ئ ئەوەی چاوڕاکێش بۆ من ئەوە بوو کە پێم گوتی و ئێستا لێرە دا دووپاتەی دەکەمەوە. سەرنجڕاکێش بۆ من کەسایەتی قازیی محەمەد بوو. ئێنسانێک بوو زۆر کتێبی دەخوێندەوە. ئەمن لەوێ زۆرم کتێب دیت. ئینسانێکی زانا، لە سەرەخۆ و بە ویقار بوو. بە ئارامی قسەی دەکرد. بۆچوونی خۆی دەگوت و شتێکی هێندەش کە لایەنی سیاسی هەبێ ئێستا وەبیرم نایە بەڵام کەسایەتی وی شوێنی لە سەر من دانا و من هەستم کرد کە ئەو لەوێ پیاوێکی بەحورمەت و دەستڕۆیشتوو یە چونکە ئەو کەسانەی کە دەهاتنە ئەوێ هەموو کڕنۆشیان بۆ دەبرد لە سەر چیچکان دادەنیشتن ، بە بێ ئیجازەی وی قسەیان نە دەکرد. جار جار ڕووی لە یەکێک لە ئامادەبووان دەکرد و کابرا شتێکی دەگوت یان دەچوو یان دەهات ...

هەڵبەت لە شاریش هەمان یانە ، واتە یانەی فەرهەنگ  کە چوو بووین  پڕ بوو  لە وێنەی ستالین .

مۆئمینی: لە مەهاباد ؟

عەلەوی: لە مەهاباد ، کە ئەوە نا مەنتقی و ناعاقڵانە وەبەر چاو دەهات.

موئمینی : ئەو یانەی فەرهەنگە ئی کوردەکان خۆیان بوو یان هەمان ڕابیتەی فەرهەنگی ئێران و شووڕەوی بوو؟

عەلەوی: ئی ڕابیتەی فەرهەنگی ئێران و شووڕەوی بوو بەڵام باشە ، کوردەکان لەوێ بوون. ئەخە ئینسان دەچێتە کوردستان ، مەهاباد دەبینێ، گیشە دەبینێ، بەو ڕێگایانە دا تێ دەپەڕێ؛ دوایە لە پڕ لەوێ وێنەی ستالین و فڵان و ئەوانە بە سەر دیوارەوە دەبینێ، یان ئەو کتێبانەی کە لەوێ دەیانفرۆشت  ئەوانە هەمووی هەر ئەو دەمی ئەو شوێنەی لە سەر من دانا کە ئەوە دەستکردە ، تەبیعی نییە.

مۆئمینی : چی ؟ وێنەکان

عەلەوی: لە جێدا گشت دەوروبەرەکە. و زیاتریش لاوان لەوێ بوون، ئینسانی تێگەیشتوو و بەساڵداچووتری لێ نەبوو.  کەس ئامادە نەبووە قسەت لەگەڵ بکا.  دیارە هەڵبەت  ئەمنیش کە لە کوردی حاڵی نەدەبووم بەڵام کەسی ئاواش کە فارسی بزانێ زۆر کەم بوون . موحیتیكی ناجوور بوو.       

موئمینی : ئەتۆ ئەوەت لەگەڵ قازیی محەمەد نەهێنا گۆڕێ کە ئەم دەوروبەرە دەسکردە؟

عەلەوی: نا، نا! ئەو ئەوەندە بە ویقار و بە حورمەت لەوێ دانیشتبوو و پێغەمبەرانە قسەی دەکرد کە لە جێدا مرۆ نەی دەوێرا قسەی ئاوای لەگەڵ بکا. بۆ من هەرچۆنێک بێ ئاوا بوو ؛ ئەوانیدیکەش هەر ئاوا نەیان پرسی. 

مۆئمینی: ئەتۆ بە شەخسە وتووێژت لەگەڵ نەکرد ؟

عەلەوێ: بۆچ نا بەڵام هەر هەمان قسەی ئاسایی بوو. قسەکانم وەبیر نایە، بە کورتییەکەی کاتێک ئەمن گەڕامەوە لە ڕۆژنامەکان دا هیچم نەنووسی یان ئەگەر شتێکیشم گوتبێ قسەی ئاسایی بوو، قسەی ئەوتۆ کە روحیان پشتیوانی لە سیاسەتی دەوڵەتی شووڕەوی بوو.

مۆئمینی: ئەوانیدی کە هەڤپەیڤینیان لەگەڵ قازیی محەمەد کرد بوو چ جۆرە مەسەلەیەکیان هێنا بوە گۆڕێ؟

عەلەوی : هیچ وەبیرم نایە

مۆئمینی: بەڵام ئەمن وەبیرم دێ کە هورموز هەڤپەیڤینێکی کرد بوو کە لە ڕۆژنامەی ' رهبر / ڕەهبەر ' دا چاپ کرا بوو. هەڵبەت ناوەرۆکەکەیم وەبیر نایە بەڵام لەوێدا هێندێک باسی ئامانجەکانی حکوومەتی کوردستانی کرد بوو. ئێستا با پرسیارێکی دیکە؛  لەو دواییانە دا  لەهەموو جێیەک دەنووسن جمهووری مەهاباد، بۆ لەوێ مەسئەلەی جمهووری لە گۆڕێ دا بوو؟
     

عەلەوی: بەڵی بەڵێ ، قسە لە سەر ئەوە بوو کە جمهووری خود موختاری کوردستان .

مۆئمینی: باشە، ئەگەر ئەوانە خۆیان بە بەشێک لە ئێران دەزانی چۆن دەیانگوت جمهووری، لە حاڵێک دا کە ئەو دەمی حکوومەتی ئێران سەلتەنەتی بوو ؟
  

عەلەوی:  " حکوومەتی خود موختار " ،  لە سەر " جمهووری " ئەمن دڵنیا نیم، " حکوومەتی خودموختار" یان " دەوڵەتی خودموختاری کوردستان ' و دیارە هاوپەیمانی ئازەربایجانیش.     

مۆئمینی: ئازەربایجان خۆ جمهوری نەبوو.

عەلەوی: نا، " حکوومەتی خودموختاری ئازەربایجان " بوو.

مۆئمینی: باشە ، ئەو شتانەی کە پوور والی دوای ئەو سەفەری کوردستان لە ڕۆژنامەی ' ایران ما / ئیرانێ ما ' دا  دەینووسی  ئەتۆ دەتخوێندنەوە؟ چ کارتێکەری نەبوو ؟

عەلەوی: بێگومان دەمخوێندەوە. بەڵام ئەو کارتێکەرییەی لە سەر من هەبوو کە باشە، پشتیوانی لە دەوڵەتی شووڕەوی دروستە، یانی ئەوە تێگەیشتنی من بوو، بیروباوەرێشم بوو و لە ڕاستیش دا ئێمە ئیمانمان بەوە بوو ئیدی!  

مۆئمینی: سەبارەت بە پیشەوەری، گۆیا ئەندامی حیزبی توودە بووە کە من نەمدەزانی. دوایە ئیعتیبارنامەکەی لە کۆنگرەی یەکەمی حیزب دا بەرپەرچ دەدرێتەوە.

عەلەوی : نا، پیشەوەری قەت ئەندامی حیزب [ ی توودە ] نەبوو.

مۆئمینی: ئەی ئەوانەی کە دەڵێن ئیعتیبارنامەکەی لە کۆنگرەی حیزب دا ...

عەلەوی: ئیعتیبارنامەکەی لە مەجلیس دا بەرپەرچ درایەوە.

مۆئمینی: نا، جگە لەوە. ئەوە دواتر لە مەجلیس دا بەرپەرچ دراوە . ئەی ئەوەی کە دەگوترێ ئیعتیبارنامەکەی لە کۆنگرەی حیزب دا بەربەرچ دراوەتەوە چییە؟

عەلەوی: پیشەوەری قەت نەبوو بە ئەندامی حیزبی توودە. هەر بۆیەش هەر لە هەمان سەرەتاوە ڕۆژنامەی جیاوازی خۆی وەڕێ خست. هیچ کات ئەندامی حیزبی توودە نەبوو.

مۆئمینی: بەڵام هێندێکان نووسیویانە کە ئەندامی حیزب بووە ..

عەلەوی: کێ بۆ نموونە نووسیویە؟

مۆئمینی: بۆ نموونە خامەیی نووسیویە کە پیشەوەری ئەندامی حیزب بوو و ئیعتیبارنامەکەی وەکوو نوێنەری حیزب لە ئازەربایجان لە کۆنگرە دا لە بەر دەستەبەندییەکانی ئەردەشیر کە لەگەڵی خراپ بووە ، بەرپەرچ دەدرێتەوە و ئەویش هەر لەوێوە زیز دەبێ و لە حیزب دەچێتە دەرێ.  

عەلەوی : بە باوەڕی من ئەوە لەو درۆ شاخدارانەیە کە خامەیی لە خۆ وە سازی کردووە. بەڵگەی بۆ ئەوە چییە؟

مۆئمینی: ئەمن بەدبەختانە لە بیرم چوو لە ئیرەج بپرسم. وێدەچێ ئەویش لە جێگایەک قسەیەکی وای کرد بێ.

عەلەوی: بروانە: ئەگەر شتێکی وا بوو با من دەمزانی چونکە من لەگەڵ پیشەوەری دۆست بووم. سیلولەکەی ڕووبەڕووی سیلوولی من بوو، ئەمن زۆر دەچوومە لای ئەو و گوێم لە قسەکانی هەڵدەخست و ئەو ئەمنی زۆر تەشویق دەکرد. ئەو داستانانەی کە من لە زیندان دەمنووسین بۆ هەمووانم دەخوێندەوە بەڵام بۆ پیشەوەری بەتایبەتی بە تەنێ بۆم دەخوێندەوە و ئەو منی تەشویق دەکرد دەیگوت بەهرەت هەیە و دەبییە فڵان و فیسار و لەو قسانە؛ و ئەگەر ئەمن خەبەرم پەیدا کرد با کە ئەو لە حیزب دا بووەتە ئەندام و ئیعتیبارنامەکەی بەرپەرچ دراوەتەوە  دەمزانی. ئەندامەتی لە حیزب دا خۆ ئیعتیبارنامەی ناوی، بەشداری لە کۆنگرە دا ئیعتیبارنامەی دەوێ.
    

مۆئمینی: دیارە هەر ئەو بەشداری لە کۆنگرە دا .

عەلەوی: هەر لە جێدا شتێکی ئاوا نییە. من هیچ کات پیشەوەری م لە کۆنگرە دا نەدیت. ئەوە لەو درۆیانەی کە هەڵیان دەبەستن.

مۆئمینی : لە سەر پیشەوەری ئیدی چی دی دەزانی؟

عەلەوی: نازانم گووتوومە یان نا؟ ئێستا دووپاتەی دەکەمەوە. پیشەوەری ئینسانێک بوو شانی دابووە بەرکارێک کە دەروەستی نەدەهات. ئەو خۆی هەستی بەوە دەکرد. دەست و باڵی بەسترا بوو، ئەو هەر کاتێک ویستبای هەنگاوێک هەڵێنێتەوە  ئەو پێکوڕە پچووکانەی شووڕەوی، دەستنێژەکانی شوورەوی کارەکەیان لێ تێک دەدا. لە سەر ئەو بابەتانە جەهانشاهلوو کە بە دڵنیاییەوە زانیاری زیاترە لە خامەیی ، هێندێک شتی نووسیوە کە بە گرد بڕی مرۆ دەبێ ڕوویان تێ کا. ئەگەر خۆ ویستییەکان ، و ئەمن ئەمن کردنەکانی جەهانشاهلوو لە ناوەرۆکی کتێبەکەی دەربهاوێژین هێندێک زانیاری تێدایە کە بە باوەڕی من بەکەلکە.

مۆئمینی: ئەوەتا لێرەیە، نووسیویە: " بۆ کۆنگرەی یەکەمی حیزب ١٧٣ نەفەر نوێنەر لە شارستانەکانی ووڵاتەوە هەڵبژێردرابوون، بەڵام تەنێ ١٦٨ کەسیان بەشدارییان کرد بوو. پێنج کەسی دیکەش بە هۆی جۆر بە جۆر لە کۆنگرە دا ئامادە نەبوون و یان وەک پیشەوەری ئیعتیبارنامەکەیان بەرپەرچ درایەوە " *

عەلەوی : درۆیە،

مۆئمینی: عەرزت بکەم دەمەویست سەبارەت بە تایبەتمەندییەکانی پیشەوەری لە ڕووی ئەخلاقییەوە قسە بکەی. چونکە ئێستا گوتت کە لە زیندان چیرۆکەکانی خۆت بۆ دەخوێندەوە و تەشویقی دەکردی و بەوە ڕا دەردەکەوێ لەو ڕووەوە ئینسانێک بووە کە بە پێی داوەری تۆ قابیلییەت و بایەخی ئەوەی هەبووە کە چیرۆکەکان و نووسینەکانتی بۆ بخوێنییەوە و ئەو قسانەی ئەو لە سەر کارەکانت دەیانکا بە جیدی بگری. مانای ئەو قسانە ئەوەیە کە ئینسانێک بووە کە سەرەدەری لە شتان کردووە ، دواتریش کە ڕۆژنامەی " آژیر/ ئاژیر " بڵاو دەکاتەوە زۆر کەسان لەو باوەڕە دابوون کە ئەو سەر ووتارانەی کە دەینووسین زۆر پوخت و پاراو بوون. هەڵبەت من ئەو دەمی جار جار چاوێکم لە ژمارەکانی دەکرد بەڵام ئێستا هیچم وەبیر نایە.هەرچۆنێک بێ ئەو جۆرەی کە دەڵێن ئینسانێک بووە کە لەسەرەخۆ بیری کردووەتەوە.        

عەلەوی: ئەوانە هەموویان ڕاستن. ئینسانێک بوو کە کەڵەک و کوڵەکی نەدەزانی، سیاسەتمەدار بوو، تا ئەو جێگایەی کە لە مەبەست و ئامانجی خۆی کە خودموختارییەکی ڕاستەقینە بۆ ئازەربایجان بوو بەولاوە نەدەچوو. ئەهلی کتێب بوو، زۆریشی دەنووسی، یادداشتی هەڵدەگرتەوە. کۆکراوەیەک لە نووسینەکانی لە ئازەربایجانی شووڕەوی بڵاو بووەتەوە کە نازانم دیتووتە یان نا؟

مۆئمینی: ئەمن توتقەکانیم دیتووە .

عەلەوی: کۆکراوەی نوتقەکانی بە تورکی ئازەربایجانی .

مۆئمینی: بەڵێ

عەلەوی: من بۆت دەنێرم

مۆئمینی : نا ،

عەلەوی: من بەرگێکیم هەبوو بەڵام لەبەر ئەوەی لە ئازەربایجانی تێ ناگەم دام بە کەسێک کە ئێستا وەبیرم نایە کێ بوو. ئەگەر لە بیرت بێ زنجیرەیەک ووتاری نووسی سەبارەت بە کتێبی یەکەمی من ' ووردە کاغەزەکانی زیندان ' کە بڵاو بوونەوە، لە ڕۆژنامەی آژیر دا نووسی. پیشەوەری ئینسانێکی قانیع بوو، بە قەناعەتەوە دەژیا، عەییاش نەبوو، ئینسانێک نەبوو کە زۆر مەیلی هەبێ بۆ ئارەق و شەڕاب و خۆراک و فڵان و ئەوانە، ژنباز نەبوو، هەر لەگەڵ ئەو ژنەی کە زەواجی کرد بوو دەسازا. هیچ کات نەمبیست کاریکی سەرچلانە و هەرزە بکا. بە ڕاستی ئینسانێکی دروست بوو. بەڵام ئیدی وایە، لەپڕ کارێک کەوتە دەستی کە دیتی لە دەور و بەری ، بە پێی قسەی ئەم ڕۆژگارە، دەستەیەک مونافیق کۆ بوونەتەوە کە نایەڵن کارەکەی بکا. لەوەش دەرچێ، هەڵبەتە تواناییشی دەرەقەتی سیاسەتی دەوڵەتی شووڕەوی نەدەهات.

مۆئمینی: مانای ڕستەکەی دواییت ئەوەیە کە ئەو بۆ خۆی لە ئاست سیاسەتی دەوڵەتی شوورەوی  هێندێک بیروڕای هەبووە ؟

عەلەوی: بە گرد بڕی، بە دڵنیاییەوە وایە.

مۆئمینی: ئەمن زۆرم بیستووە کە ئەو هەمیشە خاوەنی دەنگی سەربەخۆی خۆی بووە و لە ئاست شووڕەوییەکان  ڕادەوەستا.

عەلەوی:  ئەمنیش هەر لە سەر ئەو باوەڕەم.  بەڵام  نەیدەتوانی کارێک بکا چونکە کەسانی وەک غوڵام یەحیا و خەڵکی دی لە هەموو جێیەک چاویان بەسەرییەوە بوو، بە تایبەتی غوڵام یەحیا کە لە جێدا هەر ناکرێ قسەی لێوە بکرێ. 

مۆئمینی: و تەنانەت دەنگۆ هەبوو کە ئەو تەسادوفەی کە کرا و بووە هۆی مەرگی بە هۆی پیلانێکەوە بووە.

عەلەوی : دەنگۆی وا هەبوو بەڵام من نازانم . دەڵێن بە ئانقەستە کوشتوویانە،

مۆئمینی: بۆچی ئەویان بە ئانقەستە کوشت ؟

عەلەوی: لەبەر ئەوەی لەوێش بە مەیلی ئەوان  هەڵنەدەسووڕا. بڕوانە ئەو جۆرە ئینسانانە لە جێدا جۆرە سەربەخۆییەکیان هەیە، بۆ نموونە با لەمەڕ مەلا مستەفا بارزانی بڵێم . ئەو دەیگۆت خۆ لە بەر ئەوە ئەمن نەهاتوومە ئێرە کە نان  و مەشرووبی خۆش بخۆم ؟ ئەویش بە پێی مەیلی شووڕەوییەکان هەڵنەسووڕا. دواجار بارزانی کەسێکی خێڵەکی بوو و قسەیەکی نەدەپەژراند کە پێی هەو نەبایە.


*ـ لاپەڕەی  ١١٠ ، فرصت بزرگ از دست رفته (  دەرفەتی گەورەی لە دەستچوو ، بەرگی دووەم ، بیرەوەرییەکانی دوکتور ئەنوەر خامەیی ) انتشارات هفته ، تاران ، رێبەندانی ۱۳۶۲

.....
تێبینی

ئەو هەڤپەیڤینەی باقر مۆئمینی نووسەری کرماشانی لەگەڵ بۆزۆرگ عەلەوی
 نووسەری بەناوبانگی ئێرانی لە کۆتاییەکانی مانگی خاکەلێوەی ١٣٦٤ ی
هەتاوی [ مانگی ئاوریلی ١٩٨٥ ] چل ساڵ دواتر لەو کاتەی کە عەلەوی سەری تەورێز و مەهابادی داوە  لە پاریس لە ماڵی موئمینی ئەنجام دراوە. ئەو چاوپێکەوتنە لە سەر کاسێت ئاستە کراوە و دواتر دابەزێندراوە. جگە لە مۆئمینی کەسێکی دیکەش لەو هەڤپەیڤینە دا  بەشداری کردووە. پرسیارەکانی مۆئمینی لە سەر جمهووری کوردستان و حکوومەتی نیشتمانی ئازەربایجان بووە کە لێرە دا بەشی زۆریان وەرگێڕدراون. عەلەوی دەڵێ لەو سەفەرە دا وەک ڕۆژنامەنووسی ڕۆژنامەی ' مردم 'بەشداری کردووە، لەو سەفەرە دا جەهانگیر تەفەزولی، عەباس شاهەندە، مەحموود هورموز  لەگەڵ بوون و خەبەری ئەو سەفەرە لە  ژمارەی ١- [ پێنجشەمۆ ٢٠ – ١٠ – ١٣٢٤ / ١١ ژانڤییەی ١٩٤٦  و ژمارەی ٢-ی کوردستان ، شەمۆ ٢٢ – ١٠ – ١٣٢٤ /١٣-ی ژانویەی ١٩٤٦]  لە ژێر سەردێڕی ' گفتوگوی جنابی قاضی محمد پیشوای بەرزی کوردوستان دەگەل خاوەنانی روژنامەی تاران ' بڵاو کراوەتەوە. بە پێی ئەو بەشە سکانکراوەی ڕۆژنامەی ' شهباز' ئەو ڕۆژنامە نووسە ئێرانییانە ڕۆژی ٢٥-ی سەرماوەزی ١٣٢٤ هەتاوی [ ١٦ –ی دیسامبری ١٩٤٥ ] گەیشتوونە مەهاباد. ئەو سکانە ناتەواوەی ڕۆژنامەی ' شهباز' کە وێنەی پێشەوا، بۆزۆرگ عەلەوی و جەهانگیر تەفەزولی تێدا چاپ کراوە بە سپاسەوە لە ماڵپەڕی کۆماری کوردستان لە مهاباد ( ئاسۆی روونی ڕۆژهەڵات) وەرگیراوە، هیوادارم ئەگەر ئەو نووسینە دەبینن حەول بدەن ئەو ژمارەیەی ڕۆژنامەی ' شهباز ' بە تەواوی بڵاو بکەنەوە.
وا دیارە ئەو گفتوگۆیەی مۆئمینی لەگەڵ عەلەوی ئێستا بە شێوەی کتێب بڵاو بووەتەوە. ئەو بەشانە بە سپاسەوە لە  ' سایتی انتگراسیون ایرانیان ساکن آلمان ' وەرگیراوە کە بەناوی 'یک گفتگوی خودمانی با بزرگ عەلەوی ' [ وتووێژێکی خۆمانە لەگەڵ بۆزۆرگ عەلەوی]  بڵاو بووەتەوە. بۆزۆرگ عەلەوی لە ٩-ی فێڤرییەی ١٩٩٧ لە تەمەنی ٩٣ ساڵی دا لە شاری برلین چاوی وێک نا.  کتێبی ' چاوەکانی ' وی کە بە شاکارێکی ئەدەبی داددەندرێ وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی کوردیی سۆرانی. سەردێڕی ئەو بابەتە ئی وەرگێڕی کوردی یە.
حەسەن قازی
١٠-ی فێڤرییەی ٢٠١٧