دەک و دۆڵابی ئەحمەدی قەواموسەلتەنە سەرۆک وەزیری ئێران بۆ داگیرکردنەوەی ئازەربایجان و باکووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە دەستخەتی خۆی ، دیارە بە بێ باسکردنی جینایەتەکانی ڕێژیم لە وێندەرێ . قەوام ئەو یادداشتەی لە سەر کاغەزی مارکداری هوتێل ڕیتسی لەندەن نووسیوە.

Ritz Hotel

LONDON, W.1

بعداز متارکە جنگ بین المللی سال ١٩٤٥ سال افزایش دخالت اوضاع ایران بود. در این سال اوضاع شمال ایران  روز بروز بر هرج و مرج می افزود تا بالاخرە منتهی گردید بە تچزیەء عملی آذربایجان در این تاریخ دست نشاندگان اتحاد جماهیر شوروی مجلسی در تبریز بنام پارلمان آذربایجان تشکیل دادە ادارات دولتی را متصرف و قوای نظامی ایران را بوسیلەء قوای داوطلب محلی  کە با اسلحەء شوروی مسلح نمودە بودند در سربازخانە محاصرە و فرمان فرمای آذربایجان را منفصل و روانەء طهران نمودند و دولتی بنام دولت آذربایجان کە عبارت بود از نخست وزیر و وزراییی دیگر مشغول کار شدە تجزیەء آذربایجان از ایران در ظاهر بنام خودمختاری آذربایجان اعلام نمودند، املاک مردم را ضبط و بین رعایا تقسیم کردند و روسای دوایر دولت را کە از [ناخوانا] کارهای مربوطە مامور بودند از کار بی [ ناخوانا] و روانەء طهران نمودند. برای رفع غائلە قشون ایران از مرکز بطرف آذربایجان اعزام شد لکن در عرض راە سپاهیان شوروی جلوگیری مانع حرکت آنها شدە بطرف طهران بازگشت نمودند. در این موقع سپاهیان شوروی اطراف طهران را محاصرە و بی رخصت و دستور آنها عبور و مرور ممنوع و وحشت و اضطراب عمومی در طهران هر دقیقە در تزاید بود. قسمتی از صاحب منصبان نظام نیز تدریجا از طهران خارج و بآذربایجانیها ملحق میشدند. مجلس شورای ملی در حال بهت وحیرت تشکیل میشد و حزب تودە کە هواخواە شوروی بود و نمایندگان و دوستان آنها اقلیت مجلس را تشکیل میدادند  در مجلس و خارج از مجلس حکم روائی میکردند.

در چنین موقعی من مامور تشکیل دولت شدم روابط روسها و حزب تودە با من خوب بود و باین جهت امیدوار بودم بلکە بتوانم وطن خود را از مهلکە نجات دهم . بعداز تشکیل دولت و معرفی بمجلس با موافقت سفارت شوروی عازم مسکو شدیم در ورود بمسکو با نهایت احترام از من پذیرائی شد و چند مرتبە با استالین با حضور مولوتف و چندین بار با مولوتف بی حضور استالین ملاقات نمودم. این ملاقاتها و یاددآشتهای کتبی کە در تعقیب آنها مبادلە میشد نە در تخلیەء ایران از قشون شوروی و نە در ترک حمایت شوروی از خودمختاری و تجزیە آذربایجان موثر واقع شد در این حال موقع تخلیەء  قشون شوروی از ایران رسید  و چون روسها قشون خود را خارج نمیکردند من کتبا و شفاها موافقت نمودم و دنبالە مذاکرات در جریان بود تا  بالاخرە منتهای مساعدتی کە ابراز کردند این بود کە امتیاز نفت شمال در آذربایجان و گیلان و مازندران و گرگان و خراسان و سمنان بدولت شوروی دادە شود و در عوض دولت شوروی دست نشاندگان خود را حاضر کند کە در دو موضوع موافقت نمایند یکی در سیاست خارجی کە تابع ایران باشند و دیگر قشون آذربایجان  با حفظ درجات و مقررات موضوعەء خودشان مطیع اوامر صاحب منصبان خود بودە و ضمنا ریاست عالیەء وزارت[ناخوانا] ایران را منحل نمایند و برای هیچیک از این دو موضوع نیز تضمین در میان نبود. بدیهی است  من نمیتوانستم چنین پیشنهادی را قبول کنم و کتبا و شفاها جواب منفی دادم بعد پیشنهاد کردند کە چون در یکی از کابینەهای قبل پیشنهاد شدە بود شرکت مختلط ایران و شوروی برای استخراج نفت باید در مدت نام بردە تشکیل شود و دولت شوروی پیشنهاد کابینە مزبور را رد کردە بود فقط برای [ناخوانا] با شما حاضر نیستیم با چنین شرکتی موافقت نمائیم در این خصوص کە من جواب دادم چون تشکیل شرکت با خارجە  بی تصویب مجلس شورای ملی میسر نیست من نمیتوانم جواب مثبت بدهم اینجا مذاکرات ما بی اخذ نتیجە خاتمە یافت. ومن عازم مراجعت از مسکو شدم و در این حال کە [ناخوانا] بمن تلگراف می رسید کە قوای محلی آذربایجان بسوی بندر پهلوی ورشت و منجیل پیشرفت نمودە و قریبا ایالت گیلان نیز بصورت آذربایجان درخواهد آمد و در شب مهمانی آخر استالین بعد از مذاکرات طولانی قبول نمودند از پیشرفت قوای آذربایجان بایالت گیلان جلوگیری نمایند . من با کمال یاس بطرف طهران حرکت کردم و یک هفتە بعد از ورود من سفیر جدید اتحاد جماهیر شوروی  کە در شب مهمانی بمن معرفی شدە بود وارد طهران گردید و از نو مذاکرات آغاز شد. در این حال فشار سپاهیان شوروی در اطراف طهران هر ساعت زیادتر میشد و وحشت و اضطراب عمومی مخصوصا در بانکها و بازار و اصناف روز افزون بود.  من اگرچە با شورای امنیت در تماس بودم ولی قطع داشتم کە تنها از توسل بشورای امنیت نتیجەء سریع و مطلوب نخواهم گرفت  ناچار بە مذاکرات مستقیم تن در دادم  و راجع بتقاضاهای دولت شوروی امتناع و سخت گیری نکردم تا بلکە  بتوانم قشون شوروی را از ایران خارج کنم  بنابراین اصل شرکت مختلط ایران و شوروی را با شرط تصویب مجلس شورای ملی ایران و بدون پرداخت سرمایە با داشتن پنجاە در صد سهمیە قبول نمودم و پارلمان آذربایجان را بنام انجمن ایالتی طبق قانون اساسی تصویب کردم . موضوع حزب و استاندار آذربایجان را باپیشنهاد انجمن ایالتی موافقت کردم.  در نتیجە این موافقت قشون روس از ایران خارج شد و چون بعد از خروج قشون های خارجی قانونا بایستی انتخاب نمایندگان  مجلس  شروع میشد روز شروع انتخابات را معلوم و اعلام نمودم کە برای مراقبت در انتظامات و آزادی احزاب در تعیین نمایندگان بتمام نقاط ایران و البتە از جملە آذربایجان قوای انتظامی خواهم فرستاد و در این موقع سفیر شوروی با کمال حرارت مرا از اعزام قوا بآذربایجان منع نمود لکن موافقت من  با تقاضای او غیر ممکن بود ناچار بقهر و توهین از نزد من رفت و من حکم حرکت قشون را فوری امضاء کردم ورود قشون با تفرقە و فرار دست نشاندگان شوروی توام بود و باین ترتیب آذربایجان بتصرف مامورین ایران در آمد وانتخابات نیز انجام شد.

وەرگێڕانی کوردی

Ritz Hotel
LONDON, W.1

لە دوای تەواو بوونی شەڕی جیهانی ساڵی ١٩٤٥ ساڵی زێدە بوونی دەستێوەردان لە بارودۆخی ئێران دا بوو. لەو ساڵە دا بارودۆخی باکووری ئێران ڕۆژ بەڕۆژ لە تێکەولێکەیی زیاد دەکرد تا دواجار گەیشتە لەت بوونی بە کردەوەی ئازەربایجان . لەو سەروبەندە دا دەستنێژەکانی یەکێتیی کۆمارەکانی شووڕەوی  لە تەورێز مەجلیسێکیان دامەزراند بە ناوی پارڵمانی ئازەربایجان ، دەستیان بە سەر ئیدارە دەوڵەتییەکان دا گرت و هێزە نیزامییەکانی ئێرانیان بە هۆی هێزی دڵخوازی ناوچەیی کە چەکی شووڕەوییان لێ شەتەک دابوون لە سەربازخانە گەمارۆ دا ، فەرمانفەرمای ئازەربایجانیان لە سەر کار لا دا و ناردیانەوە بۆ تاران  و دەوڵەتێکیان بەناوی دەوڵەتی ئازەەربایجان دامەزراند کە بریتی بوو لە سەرۆکوەزیر و وەزیرانی دیکە و دەست بەکار بوون و ئازەربایجانیان بە ڕواڵەت بە ناوی خودموختاریی ئازەربایجان لە ئێرانیان کردەوە، دەستیان بە سەر ماڵ و موڵکی خەڵک دا گرت و لەناو جووتیاران دا دابەشیان کرد و سەرۆکی ئیدارەکانیان کە لە لایەن دەوڵەتە مەئموور کرا بوون لە سەر کار لا برد و ناردیاننەوە بۆ تاران. بۆ ئەوەی ئەو ئاژاوەیە بەرتەڕەف بکرێ قشوونی ئێران لە ناوەندەوە ناردرا بەرەو ئازەربایجان بەڵام لە ڕێگا  ئەڕتەشی شووڕەوی پێشیان پێ گرتن و نەیانهێشت بجووڵێن بۆیە بەرەو تاران گەڕانەوە. لەو سەروبەندە دا ئەڕتەشی شووڕەوی دەور و بەری تارانی گەمارۆ دا بوو و بە بێ ڕوخسەت و فەرمانی ئەوان هاتو وچوو قەدەغە بوو ، ترس و پەشێوی گشتی هەر دەقیقەیەک کە ڕادەبرد لە تاران لە زیدە بوون دا بوو. بەشێک لە ئەفسەرانی نیزامیش بەرە بەرە لە تاران دەر دەکەوتن و پەیوەست دەبوون بە ئازەربایجانییەکان . دانیشتنەکانی مەجلیسی شووڕای میللی لە دۆخی ترس و سەرسوورماوی دا پێک دەهات و حیزبی توودە کە لایەنگری شووڕەوی بوو و نوێبەرەکانی و دۆستەکانیان کەمایەتی مەجلیسان پێک دەهێنا  لە ناو پارڵمان و لە دەرەوەی پاڕلمان دا حوکمڕەوایی یان دەکرد.

لە بارو دۆخێکی ئاوا دا بوو کە من ڕاسپێردرام بۆ پێکهێنانی حکوومەت ، پێوەندی ڕووسەکان و حیزبی توودە لەگەڵ من باش بوو و بۆیە هیوادار بووم نیشتمانی خۆم لە مەترسی ڕزگار کەم. دوای پێکهێنانی دەوڵەت وناساندنی بە مەجلیس بە پێی موافەقەتی سەفاڕەتی شووڕەوی چووینە مەسکەو ، لەکاتی گەیشتنم بۆ ئەوێ بەو پەڕی ڕێز و ئیحتێرامەوە میوانداریان لێ کردم و چەند جار لەگەڵ ستالین بە ئامادە بوونی مۆڵۆتۆف وچەندین جار لەگەڵ مۆڵۆتۆف بێ ئامادەیی ستالین دیدارم کرد . ئەو دیدار و ئەو یادداشتە نووسراوانەی کە بە دوایان دا ئاڵوگۆڕ دەکران نە شوێنی هەبوو لە سەر جێ هێشتنی ئێران لە لایەن قشوونی شوورەوییەوە  و نە دەست هەڵگرتنی پشتیوانی شوورەوی لە خودموختاری و لەتبوونی ئازەربایجان. لەو کاتە دا وەختی بەجێ هێشتنی ئێران لەلایەن ئەڕتەشی شووڕەوییەوە گەێشتێ و لەبەر ئەوەی ڕووسەکان قشوونی خۆیان لە ئێران  نەدەبردە دەرێ من هەم بە نووسراو و هەم بە زارەکی موافەقەتم کرد و درێژەی موزاکەرات بەردەوام بوو تا دواجار تەنیا یارمەتییەکی کە دەریان بڕی ئەوە بوو کە خاوەی نەوت لە باکوور لە ئازەربایجان و گێڵان ومازەندەران و گورگان و سیمنان بدرێ بە دەوڵەتی شووڕەوی  و لە بری ئەوە دەوڵەتی شووڕەویش دەستنیژەکانی خۆی ئامادە بکا کە لە سەر دوو بابەت موافەقەت بکەن  یەکیان ئەوەی کە لە سیاسەتی دەرەوە دا گوێڕایەڵی ئێران بن و دووهەم ئەوەی کە ئەڕتەشی ئازەربایجان  بە پاراستنی پلەو پایە و ئەو ڕێوشووێنانەی خۆیان  پەسندیان کردووە گوێڕایەڵی ئەفسەرەکانی خۆیان بن و هەر وەها سەرۆکایەتی بەرزی وەزاڕەتی [ووشەیەک ناخوێندرێتەوە] ئێران هەڵوەشێننەوە و دیارە بۆ هیچکام لەو دوو بابەتەش چ دەستەبەرییەک لەگۆڕێدا نەبوو. ئاشکرایە من نەم دەتوانی پێشنازێکی ئەوتۆ قبووڵ بکەم و بە نووسراو و زارەکیش  ووڵامی نەرەییم دایەوە پاشان پێشنیاریان کرد لەبەر ئەوەی لە یەکێک لە کابینەکانی پێشووی [ ئێران] دا پێشنیار کرا بوو شەریکەیەکی تێکەڵاوی ئێران و شووڕەوی دابمەزرێ بۆ دەرهێنانی نەوت و ئەوە دەبێ دەو ماوەیە دا کە باس کراوە دابمەزرێ و پێشتر دەوڵەتی شووڕەوی پێشنیاری کابینەی ناوبراوی بەرپەرچ دابووەوە  تەنێ لە بەر [ ووشەیەک ناخوێندرێتەوە]  ئێوە ئامادە نیم لەگەڵ پێک هاتنی شەریکەیەکی ئەوتۆ موافەقەت بکەم و لەو بارەیەوە من ووڵامم داوە لەبەر ئەوەی پێک هاتنی شەریکە لەگەڵ هەندەران  بە بێ پەسندی مەجلیسی شووڕای میللی مەیسەر نییە ئەمن ناتوانم ووڵامی ئەرێنی بدەمەوە لێرە دا موزاکەرات مان بێ ئەوەی ئاکامێکی هەبێ تەواو بوو. و ئەمن خەریکی گەڕانەوە لە مەسکەو بوو و لەو ناوەدا [ ووشەیەک ناخوێندرێتەوە] تێلگراف دەگەیشتە دەست من کە هێزە ناوچەییەکانی ئازەربایجان بەرەو بەندەر پەهلەوی و ڕەشت و مەنجیل پێشڕەوییان کردووە و بەو زووانە ئەیالەتی گێلانیش وەک ئازەربایجانی لێ دێ و لە شەوی دوایین میوانی ستالین دا دوای موزاکەراتی دور ودرێژ قبووڵیان کرد پێش بە پێشڕەویی هێزەکانی ئازەربایجان بەرەو ئەیالەتی گێلان بگرن. ئەمن بەو پەڕی نائومێدیی  بەرەو تاران وەرێ کەوتم  و حەوتوویەک دوای گەیشتنەوەی من سەفیری تازەی شووڕەوی  کە لە شەوی میوانییەکە دا بە من ناسێندرا بوو گەیشتە تاران و دیسان موزاکەرات دەستی پێ کردەوە. لەو حاڵە دا فشاری سەربازانی شووڕەوی لە دەور وبەری تاران هەموو سەعاتێک زیاتر دەبوو و ترس و پەشێویی گشتی بە تایبەتی لە بانکەکان و بازار و لە ناو ئەسناف دا هەموو ڕۆژێ زیادی دەکرد.  ئەمن ئەگەرچی لەگەڵ شووڕای ئەمنییەت  لە پێوەند دابووم بەڵام  بەلێبڕاوی دەمزانی کە تەنێ دەستەوداوێنی شووڕای ئەمنییەت بوون ئاکامی خێرا و بەدڵی لێ ناکەوێتەوە. بە ناچار لێبڕام موزاکەرەی ڕاستەوخۆ بکەم و سەبارەت بە داوخوازەکانی دەوڵەتی شووڕەوی پێ دزیلکەم نەکرد و سەخت نەجووڵامەوە تا بەڵکوو بتوانم ئەڕتەشی شووڕەوی لە ئێران دەرخەم هەر بۆیە تەوافوقم کرد لەگەڵ پرێنسیپی پێکهاتنی شەریکەی تێکەڵاوی ئێران و شووڕەوی  بە بێ دانی سەرمایە و بەشی پەنجا لە سەد بە شەرتێک مەجلیسی شووڕای میللی ئێران پەسندی بکا و پارڵمانی ئازەربایجانم بە ناوی ئەنجومەنی ئەیالەتی بە پێی قانوونی بنچینەیی پەسند کرد.  لە سەر بابەتی حیزب و دانانی ئوستاندار بە پێی پێشنیاری ئەنجومەنی ئەیالەتی موافەقەتم کرد . لە ئاکامی ئەو موافەقەتە دا قشوونی ڕووس لە ئێران دەر کەوت و لە بەر ئەوەی دوای دەرکەوتنی ئەڕتەشە بێگانەکان لە ڕووی قانوونییەوە دەبوو هەڵبژاردنی نوێنەرانی مەجلیس دەستی پێ کرد با  ڕۆژی دەستپێکردنی هەڵبژاردنم دیاری کرد و ڕامگەیاند کە بۆ چاوەدێری بە سەر نەزم و ئینتیزامات و ئازادیی حیزبەکان دا بۆ دیاریکردنی نوێنەران هێزی ئینتیزامی دەنێرم بۆ هەموو شوێنێکی ئێران و هەڵبەت لەوانە ئازەربایجان  و لەو کاتە دا سەفیری شووڕەوی بە هەڵپەیەکی زۆرەوە داوای لێ کردم دەست ڕاگرم و نیڕوو نەنێرم بۆ ئازەربایجان بەڵام موافەقەتی من لەگەڵ داوخوازی وی  نامومکین بوو بۆیە بە زیز بوون و  سووکایەتی لە لای من ڕۆیشت و ئەمنیش دەستبەجێ حوکمی چوونی قشوونم ئیمزا کرد و گەیشتنی ئەڕتەش هاوکات بوو لەگەڵ دووبەرەکی و هەڵاتنی دەستنێژەکانی شووڕەوی و بەم پێیە ئازەربایجان لەلایەن مەئموورەکانی ئێرانەوە گیراوە و هەڵبژاردنیش بەڕێوە چوو .  

تێبینی : وەک لە لە سیاقی دەستخەتەکە ڕا دەر دەکەێ ئەوە لە تاریخێکی دواتری دوای گیرانەوەی خوێناوی ئازەربایجان و کوردستان نووسراوە، ڕەنگە لە سەفەرێک دا بۆ لەندەن قەواموسەلتەنە  لەو هۆتێلەی لێی ماوەتەوە ئەو ڕەشنووسەی ئامادە کردبێ . ڕەنگە ئەو دەستخەتە ئەو تەسەورە ساز کا کە دەستبەجێ دوای دەرکەوتنی ئەڕتەشی سوور ( مانگی ئاوریلی ١٩٤٦) نیرووی ناوەندی گەڕاوەتەوە ئازەربایجان و کوردستان، دیارە ئەوە وا نییە و ئەو ڕووداوە نزیکەی ٦-٧ مانگ دواتر واتە لە ناوەڕاست مانگی دیسامبری ساڵی ١٩٤٦ قەوماوە. لەو دەستخەتە دا بە کۆنکرێت باسی کوردستان نەکراوە، هۆیەکەشی ئەوەیە حکوومەتی قەوام لەبەر ئەوەی لە دابەشکردنە جوغرافییە ڕەسمییەکانی دەوڵەتی ئێران دا  ویلایەتی موکریان و باكووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەشێک بووە لە ئەیالەتی ئازەربایجان ، بۆچوونێکی جیاوازی لەمەر کوردستان نەبووە و ئەگەر موزاکەرەیەکیشی لەگەڵ کوردستان کرد بێ مەبەستی دووبەرەکی خستن بووە لە ناو حکوومەتی میللی ئازەربایجان و جمهووری کوردستان دا. وێنەی قەواموسەلتەنە و سەفیری شووڕەوی لەگەڵ ئەو بەڵگەیە نییە و لە ئینترنێت وەرگیراوە.  (ح.ق)

سەرچاوە: سازمان اسناد و کتابخانە ملی ایران