سه‌ردانی پیاوماقووڵان و هێندێک له سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان
له ئازه‌ربایجانی شووڕه‌وی له سه‌رماوه‌زی ساڵی 1320ی هه‌تاوی / دیسامبری 1941 ی زایینی
ڕیوایه‌تی عومه‌رئاغای عه‌لییار
.... ده‌وڵه‌تی ڕووسییه له به‌ر ئه‌و به‌رعۆده‌ییه‌ی شۆڕشی ئۆکتۆبر بۆی سازکرد بوو و له لایه‌کیش ده‌یه‌ویست له دۆشینی ئێران دا له ئینگلیستان وه‌دوایه نه‌که‌وێ دوای داگیر کردنی ئازه‌ربایجان و کوردستان به‌ڵێنی دا به خه‌ڵکی ترک و کورد که بۆ وه‌ده‌ستهێنانی خودموختاری یارمه‌تییان پێ بکا و وه‌کوو یه‌که‌م هه‌نگاو له کوردستاندا له ساڵی 1320ی هه‌تاوی هێندێک له نوێنه‌رانی کوردستانی ئێرانی بۆ سه‌ردان له شووڕه‌وی دیاری کرد.
ئه‌و بانگهێشتنه له لایه‌ن سه‌رانی کورده‌وه قه‌بووڵ کرا و بانگهێشتکراوان له ته‌ورێزه‌وه به قه‌تار له رێگه‌ی سه‌عاتلی و یه‌نجییان که جاده‌ی نێزامی بوو له ئازه‌ربایجانی شووڕه‌وی به هاوڕێیه‌تی ژه‌نه‌ڕاڵ سه‌لیم ئاتاکیشیێڤ به‌ره‌و بادکووبه (باکۆ ) چوون. بانگکراوانی سه‌فه‌ری یه‌که‌م بۆ شووڕه‌وی بریتی بوون له که‌سانی به‌ده‌سته‌ڵات و سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی ناوچه 1. قازی محه‌مه‌د، 2. عه‌لیاغای عه‌لییار ( ئه‌میر ئه‌سعه‌د ) سه‌رۆکی عه‌شیره‌تی دێبۆکری، 3- قه‌ره‌نی ئاغای ئه‌میرولعه‌شایر سه‌رۆکی عێلی مامه‌ش، 4. حاجی بابه شێخی سیاده‌ت،5. مه‌جید خانی میر موکری،6. عه‌لی خانی نه‌وزه‌ڕی مه‌نگوڕ، 7. بایزاغای عه‌زیزی گه‌ورک، 8. محه‌مه‌د حوسێنی سه‌یفی قازی، 9. ڕه‌شید به‌گی هه‌رکی، 10. زێڕۆ به‌گی هه‌رکی، 11. سه‌رتیپ شکاک، 12. حه‌سه‌ن تێلۆ شکاک، 13. کاک هه‌مزه‌ی قادری مامه‌ش، 14. ئه‌حمه‌د خانی فارووقی فه‌یزوڵابه‌گی، 15.حه‌سه‌نی عومه‌ری شکاک، 16. محه‌مه‌داغای وسووق قاسملوو، 17. محه‌مه‌د ئه‌مین به‌گی فه‌یزوڵابه‌گی، 18. ترۆ کوڕی سه‌ید ته‌های [شه‌مزینی]، 19.قۆیتاسی مامه‌دی شکاک، 20. عومه‌ری عه‌لییار ( کوڕی ئه‌میر ئه‌سعه‌د)
(روونکردنه‌وه: ویلیام ئیگلتن له به‌شی په‌یوه‌سته‌کانی کتێبه‌که‌ی لیستی ئه‌و که‌سانه‌ی که له هه‌وه‌ڵین سه‌فه‌ر دا بۆ باکۆ به‌شدارییان کردووه ئاوا نووسیوه: قازی محه‌مه‌د- حاجی بابه شێخ – عه‌لیاغای ئه‌میر ئه‌سعه‌د – عومه‌ری عه‌لییار- ڕه‌شید به‌گی هه‌رکی – زێڕۆ به‌گی هه‌رکی – ته‌ها هه‌رکی – شێخ پووشوو – محه‌مه‌دئه‌مینی شکاک – حه‌سه‌ن هه‌ناره (عومه‌ری) حه‌سه‌ن تێلۆ شکاک – حاجی قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش – کاک هه‌مزه‌ی نه‌ڵۆس مامه‌ش – مه‌جیدخانی میاندواو – نووری به‌گی به‌گزاده - هورکۆ به‌گزاده - ئه‌حمه‌د به‌گی فه‌یزوڵا به‌گی – بایزاغای گه‌ورک – محه‌مه‌دحوسێنی سه‌یفی قازی)*
ئه‌و هه‌یئه‌ته له باکۆ له هه‌نگاو و پێشکه‌وتنه‌کانی پیشه‌سازی، کشتوکاڵی، فه‌رهه‌نگی و هونه‌ری دیده‌نی کرد و له گه‌ڵ سه‌رکرده‌کانی کۆماری ئازه‌ربایجانی شووڕه‌وی سه‌باره‌ت به کوردستان وتووێژی کرد. به‌و پێیه دوو ڕۆژ له هاتنی ئه‌و هه‌یئه‌ته بۆ باکۆ تێنه‌په‌ڕیبوو که ژه‌نه‌ڕاڵ سه‌لیم ئاتاکیشییێڤ هاته شوێنی دابه‌زینی میوانه‌کان که له هۆتێلی "یێنی ئوڕووپا" بوو و ئاغاکانی بۆ چاوپێکه‌وتنی میر جه‌عفه‌ر باقرۆڤ ئاماده کرد.
عه‌لیاغای ئه‌میر ئه‌سعه‌د ( عه‌لییار) ئاغاکانی دیکه‌ی بۆ ڕاوێژ و بیروڕا گۆڕینه‌وه کۆ کرده‌وه. کاتێک هه‌موویان ئاماده بوون، عه‌لیاغا گوتی: به‌یانی چاومان به سه‌رۆک کۆماری ئازه‌ربایجانی شووڕه‌وی ده‌که‌وێ به بۆچوونی ئێوه ئێمه ده‌بێ داوخوازمان له به‌ڕێزیان چ بێ؟ ئه‌گه‌ر ئه‌ویش هێندێک به‌رعۆده‌یی له ئێمه بوێ ده‌بێ چی وڵام بده‌ینه‌وه؟ دوای قسه‌یه‌کی زۆر ده‌گه‌نه ئه‌م ئاکامانه‌ی خواره‌وه: قازی محه‌مه‌د و حاجی بابه‌شێخ و ئه‌حمه‌د خانی فارووقی باوه‌ڕیان وا بوو له ده‌وڵه‌تی شووڕه‌وی بخوازن بۆ ئه‌وه‌ی کورده‌کان سه‌ربه‌خۆیی وه‌ده‌ست بهێنن یارمه‌تییان پێ بدا و چه‌ک و سه‌ربازیان له به‌ر ده‌ست بنێ، تاکوو دوای گه‌ڕانه‌وه بۆ ناوچه ده‌ست به خه‌بات بکه‌ن. قه‌ره‌نیاغای ئه‌میرولعه‌شایر و عه‌لی خانی نه‌وزه‌ڕی و بایزی عه‌زیزاغا و ده‌سته‌یه‌ک له ئاغاکانی دیکه باوه‌ڕیان وا بوو که داوای پاره و قه‌ند و مادییات بکه‌ن، به‌ڵام ئه‌میر ئه‌سعه‌د له گه‌ڵ هیچکام له‌و باوه‌ڕ و پێشنیارانه نه‌بوو و گوتی به بۆچوونی من باشتره ئێمه هیچ داوخوازێک نه‌هێنینه گۆڕێ و چاوه ڕێ بین بزانین ئه‌وان بۆچی ئێمه‌یان بانگهێشتن کردووه و چاوه‌ڕێی چ له ئێمه ده‌که‌ن.
ئه‌و ڕۆژه‌ی داندرابوو هه‌موویان چوون بۆ دیداری میر جه‌عفه‌ر باقرۆڤ. سه‌رۆک کۆمار تا پێش پلیکانی سه‌رسه‌راوه هاتبوو به پیل میوانه‌کانه‌وه، ده‌ستی له گه‌ڵ لێدانه‌وه و به گه‌رمی چاک و چۆنی له گه‌ڵ کردن. دوایه به‌ڕیز چوونه نێو تالارێکی گه‌وره که مێزێکی گه‌وره له نێوه‌ڕاستی داندرابوو و له به‌رانبه‌ر هه‌ر کورسییه‌ک دا نێوی یه‌کێک له بانگکراوه‌کان نووسرابوو. سه‌رۆک کۆمار و ژه‌نه‌ڕاڵ سه‌لیم ئاتاکیشییێڤ له لای سه‌ره‌وه و ئه‌وانی دیش له ده‌وری مێزه‌که و هه‌رکه‌سه له شوێنێک که بۆی دیاری کرابوو و نێوی لێی نووسرابوو دانیشتن. دوای وه ڕه‌سمییه‌ت که‌وتنی دانیشتنه‌که و کۆتایی هاتنی قسه‌ی سه‌ره‌تایی و چاک و چۆنی، سه‌رۆک کۆمار ڕووه‌و عه‌لیاغای ئه‌میر ئه‌سعه‌د که نزیک له‌و دانیشیبوو،گوتی: ئێمه ئێوه‌مان خۆش ده‌وێ و بۆ پێشکه‌وتن و به‌ره‌وژوورچوونی ئێوه‌مانان تێده‌کۆشێن و هه‌رکارێکتان هه‌بێ ده‌توانن وه‌رنه لای ئێمه و کێشه‌ی خۆتان بهێننه گۆڕێ .هه‌نووکه داوخوازی ئێوه له ئێمه چییه و چتان ده‌وێ؟ عه‌لیاغا گوتی: هیچ داوخوازێکمان نییه و ته‌نیا به ئاوات ده‌خوازین ئه‌ڕته‌شی سوور له شه‌ڕ به سه‌ر ئاڵمان دا سه‌رکه‌وێ. لێره‌دا قازی محه‌مه‌د هه‌ستا و گوتی: ئێمه سه‌ربه‌خۆییمان ده‌وێ و ده‌وڵه‌تی شووڕه‌وی ده‌بێ به‌ڕێگه‌ی ئه‌ڕته‌شی سوور دا سه‌ربه‌خۆیی ئێمه ده‌سته‌به‌ر بکا و چه‌ک و پێداویستی دیکه‌مان بداتێ. دوای به‌ڕێزیان حاجی بابه‌شێخ له شوێنی خۆی هه‌ستا و زۆر توندو تیژتر له قازی سه‌باره‌ت به سه‌ربه‌خۆیی گه‌لی کورد نوتقی کرد. هه‌ڵبه‌ت حاجی بابه‌شێخ به زمانی ترکی عوسمانی ده‌دوا و به‌رپرسانی ئازه‌ربایجانی شووڕه‌وی به ته‌واوی لێی تێده‌گه‌یشتن. له ماوه‌ی ئه‌و قسانه‌دا جه‌عفه‌ر باقرۆڤ هه‌ر چاوی له عه‌لیاغا ده‌کرد و کاتێک قسه‌کان ته‌واو بوو له عه‌لیاغای پرسی: بۆچوونی ئێوه سه‌باره‌ت به‌م قسانه‌ی ئه‌و ئاغایانه چییه؟ عه‌لیاغا له وڵام دا گوتی: به‌نده کوردم و پێشکه‌وتن و به‌ره‌وژوورچوونی خه‌ڵکی کورد له قووڵایی دڵه‌وه به ئاوات ده‌خوازم، ئه‌و بابه‌ته ده‌بێ له‌گه‌ڵ هه‌موو کورده‌کان بهێندرێته گۆڕێ و فه‌رمایشتی ئه‌و ئاغایانه بێ ڕاوێژ له گه‌ڵ کورده‌کانی دیکه‌یه و په‌له‌ی لێ ده‌که‌ن. به‌ڵام گه‌لۆ بۆچوونی جه‌نابی سه‌رۆک کۆمار سه‌باره‌ت به قسه‌ی ئه‌و ئاغایانه چییه؟ ئاگادار بوون له بۆچوونی ئێوه ئه‌وپه‌ڕی گرینگی هه‌یه بۆ ئێمه.میرجه‌عفه‌ر باقرۆڤ به پێکه‌نینه‌وه وڵامی داوه: ئێمه ئاماده‌ین بۆ پشتیوانی و یارمه‌تی دانی گه‌لی کورد و مه‌ئموورانی ئێمه له ویلایه‌تی خۆتان له ورده ڕیشاڵی ئه‌وه ئاگادارتان ده‌که‌نه‌وه. دوای کۆتایی هاتنی باسه‌که و ته‌واو بوونی کاتی چاوپێکه‌وتن میوانه‌کان هه‌ستان و جارێکی دیکه‌ش جه‌عفه‌ر باقرۆڤ تا سه‌ر پلیکانان هات و میوانه‌کانی به‌ڕێ کرد و دوای ده‌ست لێدانه‌وه و ماڵاوایی خواستن هه‌موو میوانه‌کان گه‌ڕانه‌وه شوێنی دابه‌زینی خۆیان له هۆتێل. له‌و تاریخه‌وه ئیدی ڕووسه‌کان له عه‌لیاغا دڕدۆنگ بوون. له‌و ماوه‌یه دا کورده‌کان سه‌ریان له کێڵگه و هێندێک فابریک و شوێنی دیتنی، تیاتور و بازاڕ دا.......
دوای ماوه‌یه‌ک میوانان هه‌ر به‌و ڕێیه‌یدا که هاتبوون، گه‌ڕانه‌وه و به گه‌یشتنی ده‌روازه‌ی میاندواو دیتمان نزیک هه‌زار سواره‌ی عه‌شیره‌ته کورده‌کان له مهاباده‌وه هاتوون بۆ پێشوازی و ئه‌و ئه‌ژماره له پێش ماشێنه‌کانه‌وه به ره‌و مهاباد وه‌ڕێ که‌وتن . هه‌ر که گه‌یشتینه که‌ڵکی به‌گزادان ته‌قریبه‌ن هه‌موو خه‌ڵکی مهاباد به پیله‌وه هاتبوون و تا ئه‌و ده‌می مهاباد قه‌ت پێشوازییه‌کی ئه‌وتۆی به خۆییه‌وه نه‌دیبوو. هاتنه‌وه‌ی ئاغایان بۆ شاری مهاباد بیسته‌می سه‌رماوه‌زی ساڵی 1320ی هه‌تاوی بوو. له به‌ر ئه‌وه‌ی عه‌لیاغای ئه‌میر ئه‌سعه‌د لایه‌نگری ده‌وڵه‌ت [ی ئێران] و دژی ڕووسه‌کان بوو، قازی دژایه‌تی له گه‌ڵ ده‌کرد و له به‌ر دژایه‌تی له گه‌ڵ عه‌لیاغا ئه‌و یه‌کێتییه‌ی که ڕووسه‌کان چاوه ڕوان بوون له نێو کورده‌کانداسازبێ، ساز نه‌بوو.....
تێبینی : ئه‌و بابه‌ته‌ی سه‌ره‌وه به سپاسه‌وه له کتێبی به نرخی سه‌ید محه‌مه‌دی سه‌مه‌دی " نگاهی به تاریخ مهاباد " لل 153 ، 154 ، 155 ، 156 وه‌رگیراوه و وه‌رگێڕدراوه.
* ئیگلتن له کتێبه‌که‌ی دا ده‌ڵێ له‌و سه‌فه‌ره‌دا عه‌لی هومامی قازی (کوڕی ڕه‌ش) تاقه کوڕی قازی محه‌مه‌دیش له‌گه‌ڵ بووه
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر